Cynk jako kofaktor ponad 300 enzymów jest pierwiastkiem niezbędnym do prawidłowej pracy naszego organizmu. Chociaż jego minimalne spożycie wynosi zaledwie kilkanaście miligramów dziennie, cynk jest jednym z mikroelementów, których niedobór nie należy do rzadkości. Jakie role pełni w organizmie? Jakie są objawy jego niedoboru i nadmiaru?

Rola cynku w organizmie człowieka

Cynk jest mikroelementem niezbędnym do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Jako kofaktor ponad 300 różnych enzymów pełni rolę regulatorową - wpływa na syntezę białek, hormonów i krwinek czerwonych, prawidłowe funkcjonowanie skóry i błon śluzowych oraz uczestniczy w metabolizmie tłuszczów i węglowodanów, białek, kwasów nukleinowych, witaminy A. Dodatkowo, cynk bierze udział w:

• prawidłowej syntezie DNA oraz w podziale komórek,
• prawidłowym rozwoju narządów rozrodczych,
• utrzymaniu płodności - wpływa na żywotność i ruchliwość plemników,
• prawidłowym rozwoju płodu,
• pracy układu krążenia i stabilizacji ciśnienia krwi,
• regulacji pracy trzustki i wydzielaniu insuliny,
• wykazuje aktywność antyoksydacyjną,
• wspomaga działanie układu immunologicznego,
• utrzymaniu zdrowej skóry, włosów i paznokci,
• odczuwaniu słodkiego smaku.

Znaczenie cynku dla układu odpornościowego

Cynk odgrywa ważną rolę w pracy układu odpornościowego. Jak wskazują badania, niedobory tego pierwiastka upośledzają mechanizmy pierwotnej i wtórnej odpowiedzi immunologicznej oraz predysponują do wystąpienia nabytego niedoboru odporności i zwiększają ryzyko zachorowania na infekcje oportunistyczne. Niedobór cynku uniemożliwia aktywację tymuliny - wydzielanego przez grasicę hormonu, który wiążąc się ze specyficznymi receptorami na powierzchni limfocytów T, stymuluje ich aktywność cytotoksyczną oraz produkcję interleukin i interferonu. Wyniki innych badań ujawniły z kolei związek cynku z komórkami mastocytów - obecne w nich struktury wiążące jony cynku powodują uwalnianie histaminy, produkcję cytokin i uwalnianie innych mediatorów stanu zapalnego.

Wpływ cynku na skórę i włosy

Dostarczanie organizmowi odpowiednich ilości cynku pomaga także w utrzymaniu w dobrej kondycji włosów, skóry i paznokci. Pierwiastek ten uczestniczy w wytwarzaniu prostaglandyn, które wpływają na funkcje wydzielnicze skóry, przyśpiesza gojenie się ran i zwiększa odporność na zakażenia. Bierze także udział w przetwarzaniu kwasów tłuszczowych, przez co ma wpływ na proces regeneracji skóry. Wpływa na metabolizm kolagenu oraz odpowiada za wzrost włosów i paznokci. Jako związek regulujący stężenie witaminy A pomaga leczyć trądzik i owrzodzenia, a jego rola w aktywności układu immunologicznego jest istotna w przeciwdziałaniu rozwojowi alergii i dermatoz.

Źródła cynku w diecie

Cynk jest składnikiem dostarczanym organizmowi przede wszystkim z pożywieniem, zarówno pochodzenia roślinnego, jak i zwierzęcego, a w dużo mniejszym stopniu przez układ oddechowy oraz skórę. W celu utrzymania jego prawidłowego poziomu niezbędna jest więc zbilansowana dieta, bogata w składniki takie jak:

• pestki dyni, orzechy nerkowca, słonecznik i pistacje,
• kakao,
• kasza gryczana,
• pełnoziarniste produkty zbożowe,
• fasola,
• owoce morza, dzikie ostrygi,
• olej lniany,
• mięso, wątroba,
• sery podpuszczkowe,
• żółtka jaj.

Suplementacja cynku

Przyswajalność cynku z diety wynosi 20–40%, przy czym wzrasta przy niedoborach tego składnika w organizmie. W stanach zwiększonego zapotrzebowania na cynk suplementacja pomaga w utrzymaniu prawidłowego poziomu tego pierwiastka. Nie tylko chroni przed niedoborami, ale także może wspomóc w leczeniu infekcji. Cynk w tabletkach najlepiej przyjmować na czczo 2 godziny przed posiłkiem lub wieczorem przed snem. Decydując się na zakup suplementu diety z cynkiem należy także zwrócić uwagę na formę tego pierwiastka. Organiczne związki cynku (np. w formie diglicynianu cynku, histydynianu cynku) są lepiej tolerowane i mają wyższą biodostępność niż formy nieorganiczne (tlenek, siarczan).

Pierwiastek Zn w kosmetykach

W kosmetyce z kolei najpopularniejszą formą są tlenki cynku (ZnO), które w postaci mocno rozdrobnionego pyłu, wykazują pozytywne działanie na skórę, a przy tym nie zatykają porów ani nie podrażniają skóry wrażliwej. Spotkać się można także z wodorotlenkiem cynku Zn(OH)2 np. w postaci żelu oraz z wodnym roztworem chlorku cynku (ZnCl2) - związki te wchodzą w skład toników, preparatów po goleniu, dezodorantów czy kosmetyków do pielęgnacji cery. W produktach o działaniu przeciwtrądzikowym wykorzystywane są z kolei kompleksy cynku z kwasem pirolidonokarboksylowym, piroglutaminian cynku oraz glukonian cynku.

Zapotrzebowanie organizmu na cynk

Zapotrzebowanie na cynk zależy od wielu czynników. Wpływa na nie m.in. stopień jego przyswajania z diety, ilość tego składnika wydalana z kałem, moczem, nasieniem, krwią menstruacyjną i potem. Wysokie zapotrzebowanie na cynk występuje w okresie dzieciństwa i młodości, kiedy jest on niezbędny do prawidłowego przyrostu tkanek i rozwoju. Dzienne zapotrzebowanie organizmu na cynk według Instytutu Żywienia i Żywności wynosi:

Jakie substancje wpływają na przyswajanie cynku?

Na to jak dobrze cynk jest przyswajany przez organizm wpływa przyjmowanie go razem z innymi substancjami aktywnymi biologicznie. Cynk i jednocześnie spożywane inne pierwiastki mogą wzajemnie wpływać na swoje wchłanianie i aktywność. Szczególną uwagę należy zwrócić na:

• Wapń - Nadmiar wapnia w diecie może zmniejszać wchłanianie cynku. Preparaty wapnia i cynku zawsze należy przyjmować osobno.
• Miedź - Podczas dłuższej suplementacji cynku warto stosować miedź. Długotrwała suplementacja cynku dużymi porcjami może zakłócać wchłanianie i prowadzić do niedoboru miedzi.
• Żelazo - Wysokie dawki cynku mogą zakłócać absorpcję żelaza. Suplementy żelaza, przyjmowane razem z suplementami cynku na pusty żołądek, mogą hamować wchłanianie cynku.
• Alkohol - Zmniejsza wchłanianie cynku i zwiększa jego wydalanie z moczem.
• Kwas chlorogenowy - Kwas chlorogenowy (występujący w kawie) może zmniejszać wchłanianie cynku.
• Fityniany - Fityniany i błonnik (obecne w warzywach, pełnych ziarnach, zbożach i roślinach strączkowych) mogą wiązać się z cynkiem i hamować jego wchłanianie.

Skutki i objawy niedoboru cynku

Cynk bierze udział w regulacji licznych procesów metabolicznych i fizjologicznych, przez co niedobory tego składnika mogą sprzyjać rozwojowi różnych schorzeń i dolegliwości. Jednocześnie pomimo niskiego zapotrzebowania organizmu na cynk, jego niedobory nie są rzadkością - obserwuje się je nawet u 30% światowej populacji. Niedobór cynku jest szczególnie niebezpieczny dla dzieci i młodzieży w okresie dorastania - pierwiastek ten jest niezbędny do prawidłowego rozwoju i jego niewystarczająca podaż może prowadzić do opóźnienia dojrzewania płciowego, zaburzeń wzrostu, niedoborów immunologicznych, a nawet rozwoju autyzmu. Niskie spożycie cynku u osób dorosłych wiąże się także z większą umieralnością z powodu choroby wieńcowej u mężczyzn, większym ryzykiem występowania cukrzycy typu 2 oraz chorób psychicznych (depresja, zaburzenia lękowe).

Objawy niedoboru cynku

Do objawów niedoboru cynku należą m.in.:

• spadek ilości przeciwciał i zmniejszenie odporności,
• pogorszenie stanu włosów, skóry, paznokci,
• trądzik, zmiany łuszczycopodobne, zajady, owrzodzenia,
• wypadanie włosów, kruche paznokcie,
• nowe linie rozstępów u kobiet,
• osłabienie zmysłów,
• niepokój, drażliwość,
• spadek poziomu testosteronu i płodności,
• suchość w ustach,
• pogorszenie smaku i węchu,
• utrata apetytu,
• kurza ślepota,
• anemia.

Przyczyny niedoboru cynku

Niedobory cynku nie muszą wynikać z niskiej podaży tego składnika z dietą. Duże znaczenie odgrywa także jego przyswajalność - na upośledzenie wchłaniania cynku i powstawanie niedoborów tego składnika wpływają:

• Alkohol, środki zobojętniające, antybiotyki, środki przeczyszczające, MTX, orlistat, chemioterapia, wapń, żelazo, miedź, fosforan, kwas fitynowy.
• Tworzenie kompleksów z lekami takimi, jak: benzafibrat, kaptopryl, enelapryl, etambutol, metyldopa.
• Nadmierne wydalanie przez nerki w wyniku przyjmowania: ACTH, alkoholu, aminoglikozydów, amfoterycyny B, kaptokrylu, cyklosporyny, cisplatyny, kortykosteroidów, leków moczopędnych, doustnej antykoncepcji.
• Obniżone wchłanianie cynku w wyniku przyjmowania: kortykosteroidów, doustnej antykoncepcji, fenytoiny, kwasu walproinowego.
• Dieta bogata w produkty roślinne (wegetariańska, wegańska) - obecny w nich błonnik i fityniany ograniczają przyswajanie cynku.
• Suplementacja witaminy B6, podczas której wzrasta zużycie cynku.

Nadmiar cynku w organizmie

Chociaż cynk jest pierwiastkiem niezbędnym do utrzymania organizmu w zdrowiu i zachowaniu jego prawidłowych funkcji, należy zachować ostrożność w jego suplementacji. O ile ilości cynku, które zazwyczaj występują w żywności, nie prowadzą do jego nadmiernego spożycia, przyjmowanie zbyt dużych dawek suplementów diety może niekorzystnie wpływać na organizm. Długotrwałe przedawkowanie cynku może prowadzić do:

• osłabienia odpowiedzi immunologicznej organizmu,
• zmniejszenia stężenia frakcji HDL-cholesterolu
• obniżenia przyswajalności żelaza, fosforu, miedzi i potasu,
• rozwoju choroby Alzheimera.

Objawy nadmiaru cynku

Do objawów świadczących o ostrym zatruciu cynkiem należą zaburzenia żołądkowo-jelitowe (nudności, biegunka, wymioty, ból w nadbrzuszu) oraz bóle głowy, ospałość i zmęczenie. W przypadku długotrwałego narażenia na kontakt z tym pierwiastkiem, dotykającego m.in. pracowników przemysłu wydobywczego i przetwórczego, może z kolei dojść do wystąpienia zespołu objawów nazywanych "gorączką odlewników". Zalicza się do nich: metaliczny smak w ustach i podrażnienie gardła oraz pojawiające się z czasem symptomy grypopodobne (gorączka, dreszcze, ból głowy, wzmożona potliwość i osłabienie).

Literatura:

1. Szcześniak M, Grimling B, Meler J. Cynk - pierwiastek zdrowia. Farmacja Polska 2014; 70(7): 363-366.
2. Mońka I, Wierchuła D. Znaczenie cynku dla organizmu ludzkiego w aspekcie suplementacji tego pierwiastka. Ann. Acad. Med. Siles. 2017; 71: 314–325.
3. Kuna A, Wrońska AK. Składniki mineralne i ich rola w optymalnym funkcjonowaniu układu odpornościowego - przegląd literatury. Medycyna Sportowa 2023; 3(4): 95-104.
4. Chruściel P, Kubasińska-Sajnóg A. Charakterystyka i zastosowanie cynku w kosmetologii i dietetyce. Aesthetic Cosmetology and Medicine 2021; 4(10): 189-193.
5. Jarosza M, Rychlik E, Stoś K, Charzewska J. Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, 2020; str. 286-298.
6. Kuklinski B. Mitochondria. Diagnostyka uszkodzeń mitochondrialnych i skuteczne metody terapii. Mito-Pharma, Gorzów Wielkopolski 2017.